Hargeysa(Geeska)-Saxaafada madaxabanaan ee Somaliland ayaa si adag oo sharciyeed u naqdiday hadalo dhawaan ka soo yeedhay wasiirka warfaafinta Somaliland Md. Cabdillaahi Maxamed Daahir (Cukuse), oo uu nuxurkoodu ahaa inuu saxaafadda u samayn doono guddi anshax.
Saxaafadda Somaliland ayaa bayaan ay soo saareen waxay ku dedefeeyeen hadaladaas wasiir cukuse, waxaanu bayaankaasi u dhignaa sidan “Kulamo dhowr ah oo ay isugu yimaadeen Mulkiilayaasha. Guddoomiyeyaasha,iyo Tifaftireyaasha Saxaafadda Madaxa-bannaan ee Somaliland waxay ku lafo-gureen hadal 19/11/2014-ka kasoo yeedhay Wasiir Warfaafinta Cabdillaahi Maxamed Daahir (Cukuse), kaasoo uu ku sheegay inuu Saxaafadda u samayn doono Guddi Axshax, kadib markuu Saxeexay Xeer nidaamiye uu ka curiyey Xeerka Saxaafada Somaliland ee Xeer No 27/2004, sidoo kale waxa Wasiirku in Wasaaraddiisu bilaabi doonto bixinta ruqsado lagu kala sooco Suxufiyiinta ka hawl-gasha Warbaahinta madax-bannaan ee Maxaliga ah, kaasoo la’aantii aanay wax Shaqo ah ka qaban Karin dalka.
Haddaba, Warbaahinta Madax-bannaan ee Somaliland markay si mug leh u darseen Dastuurka Jamhuuriyadda Somaliland, Xeerka Saxaafadda Somaliland (Xeer No.27/2004), Shuruucda kale ee ku saabsan Xorriyada-hadalka,
Markay qiimayn ku sameeyeen Xeerarka Caalamiga ah ee Xuquuqda aadamaha oo uu aqoonsan yahay fulintiisa Dastuurka Jamhuuriyadda Somaliland, Waxa cadaatay in aanu jirin haba-yaraatee hal Sadar oo awood u siinaya Wasiirka Warfaafinta tallaabooyinka uu ku kacay, isla markaana ay yihiin waa kuwo bar-kuma-taal ah oo ku kooban Wasiirka, Sababahan Sharci awgood;-
Wuxuu kasoo horjeedo Dastuurka Jamhuuriyadda Somaliland,
Wuxuu liddi ku yahay Xeerka Saxaafadda ee dhaqan-galka ah ee Xeer No. 27/2004.
Wuxuu ka hor-imanayaa Xeerarka Caalamiga ah ee Xuquuqda Aadamaha oo uu aqoonsan yahay fulintiisa Dastuurka Jamhuuriyadda Somaliland.
Wuxuu dedafaynayaa xaqa waajib gudashada Suxufiga iyo Saxaafada, sida ku cad Dastuurka JSL iyo Xeerka Saxaafadda Somaliland,
Waxay caqabad ku yihiin in hay’adaha Warbaahinta iyo Suxufiyiintu Waajibaadkooda Shaqo u gutaan si habsami ah.
Tafaasiil Sharci;-
Xaqa Dastuuriga ah ee Madax-bannaanida War-baahinta
Qodobka 32aad ee Dastuurka Jamhuuriyada Somaliland; Xorriyada Bannaanbaxa, Ra’yi-dhiibashada Saxaafada iyo Warbaahinta kale.
Qodobkiisa 3-aad, wuxuu dhigayaa; “Saxaafada iyo Warbaahinta kale waxay ka mid ah xorriyaadka aasaasiga ah ee ra’yi-dhiibashada, waxayna leeyihiin madax-bannaanidooda, wey reeban tahay talaabo kasta oo lagu cabudhinayo”.
Sidoo kale qodobka 3-aad ee Xeerka Saxaafada (Xeer No 27/2004), Xarafka (A) wuxuu si cad u qayaxayaa xorriyada Saxaafada, taasoo uu qirayo mid uu damaanad qaaday Dastuurka Jamhuuriyadda Somaliland, isla markaana waxa uu cadaynayaa in Saxaafadu ixtiraam iyo Sharaf ka mudan tahay Somaliland gudaheeda, waxana uu odhanaya sidan; “Xorriyadda Saxaafadda waxa xaqiijinaya oo aqoonsaday Dastuurka Jamhuuriyadda Somaliland, waxayna ixtiraam iyo xishmad ka mudan tahay dalkan Somaliland gudihiisa”.
Wasiirku ma leeyahay awood Xeer-Dejineed?.
Wasiirka Warfaafintu wuxuu sheegay inuu dhaqan gelinayo Xeerka Saxaafada (Xeer No 27/2004), kaasoo ay hore u ansixiyeen labada Gole Baarlamaan (Guurtida iyo Wakiiladu) isla markaana uu Saxeexay Madaxweynihii hore Somaliland. Haddaba maxay Dastuurka iyo Shuruucda dalku ka qabaan hadalka Wasiir Cukuse ee ku saabsan dhaqan-gelinta Xeerka Saxaafada?. Qodobka 38-aad ee Dastuurka JSL, faqradiisa 1-aad iyo 2-aad, waxa uu si cad u qeexayaa cidda xaq u leh awoodda xeer-dejineed ee JSL oo ah sidan;
Awoodda Xeer Dejinta ee Jamhuuriyada Somaliland waxay gaar u tahay Baarlamaanka oo ka kooban laba Gole oo kala ah; Golaha Wakiilada iyo Golaha Guurtida. Xilka Xeer-dejintu uma wareegi karo cid ka baxsan Baarlamaanka.
Mashruuc-sharci Baarlamaanku ogolaadeen wuxuu Xeer dhaqan-gal ah noqonayaa marka uu Madaxweynuhu u soo saaro hab waafaqsan Dastuurka.
Taasi waxay daliil u tahay in Wasiirku ku takri-falay Dastuurka Qaranka iyo Shuruucda dalka oo uu ku turjumay tafsiir khaldan, bulshadana uu fasiraad khaldan ka siiyey qodobo Dastuuri ah.
Samaynta Xeer-nidaamiye iyo Abuurista Guddi Anshax;-
Waxa uu Wasiirka Warfaafintu War-baahinta horteeda ka sheegay inuu sameeyey Xeer nidaamiye ku saabsan anshax marinta Saxaafadda.
Haddaba sida Sharciga iyo caqliga wanaagsani ina farayo Xeer nidaamiye waxa uu Sharaxaa Xeer ay ansixiyeen Goleyaasha Baarlamaanku (Guurtida iyo Wakiiladu), Madaxweynuhu Saxeexay ama qodob ka mid ah, sidaa darteed, Dastuurka Jamhuuriyada Somaliland iyo Xeerka Saxaafada midkoodna kuma cada qodob iyo farqad u banaynaya Wasiirka Warfaafinta awoodda abuurista Guddi Anshax iyo sidoo kale lahaanshaha awood uu ku anshax mariyo Suxufiyiinta. Tallaabo kasta oo Xukuumaddu ku doonayso inay ku meel marsato arrinkan, waxa uu noqon doonaa weji cusub oo lagu xalaalaysanayo tacadiga iyo cabudhinta Suxufiga iyo Saxaafada madax-bannaan. Sidaa awgeed Saxaafada madaxa-bannaani iyo Suxufiyiintu toona ma aqbali doonaan tallaabadaa sharci darada ah, sidoo kalena ma noqon doonaan kuwo iska hortaaga Saxaafadda iyo Suxufiga gudashada waajibaadka Dastuurku u damaanad qaaday.
Geesta kale Wasiirka Warfaafintu waxa uu sheegay in uu Suxufiyiinta dalka u samayn doono Kaadh Aqoonsi, tanina waa tallaabo ma qorshe kale oo Sharci daro ah oo ka hor-imanaya ujeeddada Saxaafada, sida ku cad qodobka 4-aad ee Xeerka Saxaafada Somaliland (Xeer No. 27/2004), kaasoo hadafkiisu yahay in Suxufiga laga xakameeyo qodobadan Xeerku dhigayo ee kala ah;
(A) Ururinta iyo fidinta Wararka
(B) Bandhigida fikradaha khuseeya amuuraha kala duwan
© Shaac-bixinta dhaliilaha ama taageerada ku wajahan amuuraha kala duwan ee dalka gudihiisa iyo debadiisa.
iyadoo ay hore u jireen xad-gudubyo Sharci daro ah oo Xukuumaddani kula kacday Warbaahinta madax-bannaan, kuwaasoo ay ka mid yihiin;
Sidoo kale waxay Xukuumaddu ku tumatay qodobka Sideedaad (8) ee Xeer Lumber 27/2004, oo si cad Suxufiga iyo Saxaafadda ugu damaanad qaaday xuquuqda helitaanka Wararka, sida ku qoran faqradaha 3-aad iyo 4-aad ee qodobkaas oo u dhigan sidan; ‘faqrada 3-aad – Saxaafad kasta iyo Wakiilkeedu waxay xaq u leeyihiin fidinta Wararka, Macluumaadka iyo Wax soo saarka kale ee Saxaafadeed’. ‘faqrada 4-aad – Suxufigu wuxuu xaq u leeyahay inuu Dawladda ka helo wixii dhukumenti ah (Document) ee la xidhiidha hawshiisa’. Haddaba Xukuumaddu iyadoo iska indho-tiraysa awoodahaa Sharci waxay bilowday inay War-baahinta ka duudsido xuquuqdii helitaanka Wararka ee xaqa loogu lahaa, hab-dhaqankaas hore oo ay Xukuumaddu hadda ku siyaadisay inay cuno-qabatayn dhinaca Wararka kusoo rogto Warbaahinta ay danaheeda ka arki weydo, sidii ku dhacday Telefishanka Caalamiga ah Horn Cable TV.
Kadib markay arkeen hay’adaha Warbaahintu qoddobadaa kor ku xusan, waxay go’aansadeen;
In Saxaafadda madaxa-bannaan oo isku duubani ay kasoo horjeeddo go’aanka Wasiirka Warfaafinta,
In Saxaafadda madaxa-bannaan si wadajir ah uga soo horjeedaan tallaabo kasta oo wax u dhimaysa xuquuqda aasaasiga ah ee ay damanaad-qaadeen Dastuurka JSL iyo Xeerarka kale ee dalku,
Waxaanu Madaxweyne Siilaanyo ugu baaqaynaa in aanay Wasiiraddiisu hormood ka noqon ku xad-gudubka Shuruucda dalka iyo Cabudhinta Saxaafadda,
Waxaannu umadda Somaliland, bulshada Caalamka iyo daneeyayaasha xorriyatul-qawlka iyo Dimuqraadiyadda u sheegaynaa in lagu soo duulay Madax-bannaanidii Saxaafadda madaxa-bannaan ee Somaliland.”.
HAY’DAHA WARBAAHINTA;-
HORN CABLE TV ……………………………………..
Somaliland SPACE TV CHANNEL ……………………………………..
Wargayska GEESKA AFRIKA ……………………………………..
Wargayska JAMUURIYA ……………………………………..
Wargayska WAAHEEN ……………………………………..
Wargayska OGAAL ……………………………………..
Wargayska HIMILO ……………………………………..
Wargayska FOORRE ……………………………………..
Wargayska HUBAAL ……………………………………..
Wargayska HAATUF ……………………………………..
Wargayska SAXAFI ……………………………………..
Wargayska YOOL ……………………………………..
