Waxay ahayd 24 December, 2004. Markii aniga oo dhowr iyo toban jir ah aan qaatay go’aan ka ah inaan noqdo baadhe xadgubyadda xuquuqda aadamaha ah . isla maalintaas ayaan ka shaqo galay isbahaysigii xuquuqda aadamaha ee lagu magacaabi jirey Samo-talis . Waxaan xasuustaa markaan albaabka ka galay xafiiska een la kulmay madaxdii markaa joogtay, waxa ay la yaabanaayeen baaxada hawsha shaqo ee goobta taalay iyo da’dayda.
Waayaddas waxa aad u yareyd fahanka laga haystay xuquuqda aadamaha, ururadda ka shaqeeya, iyo difaacayaasha xuquuqda aadamaha. Wakhtigaas markaan ku biiray Bahda Samo-talis waxaan dareemay guul iyo inaan wax u qaban karo bulshadda, waxay ahayd dareen aad u qiimo badan inaan xafiis imid oo shaqo qabanaayo, sidoo kale waxaan ka werwersanaa hawsha lay diri doono iyo sidaan u waajihi doono. Muddo yar markaan joogay ayaa lay siiyey tabbabaro la xidhiidha hawsha aan qaban doono. intaas ka dibna waxaan gudda galay inaan isu diyaariyo inaan baadho dhacdooyinka xadgudubyada ka dhanka ah xuquuqda aadamaha ee ka dhaca magaaladda Hargeysa. Marka aad ku cusub tahay hawsha baadhista iyo diiwaan galinta xadgudubyadda waxaa kula soo darsaaya dhi, kaas oo kaaga imanaya sida aad ula jaan qaadayso dhacdooyinka kula soo darsa. Tusaale ahaan maalintii baa waxaad la kulmaysaa dhacdo aad ku aragagax galisa sida ilmo yar oo la tuurey oo xayawaan cuneen!, ilmo yar oo kale oo tacadi loo geystay jidhkiisa nabaro ka muuqdaan oo marka aad aragto aad jidhiidhicoonayso!, qof dumar ah oo jidh ahaan naafo ah oo tacadi ka weyn loo geystay lana fara xumeeyey! Arrimahaasi igu cusbaa waxay igu yeesheen saamayn maskaxeed wakhtigaasi. Maskaxdaydana waxa ku soo noqnoqan jiray falkii iyo sidii uu u dhacay.
Waayadaasi waxaan dareemi jiray inaan isku buuqsanahay , maskaxdu ay mashquul ka bixi laadahay, oo ay kolba dhacdacdooyinkaasi ay maskaxda ku soo noqonayso. Haddii aanad xal u helin isla wakhtigaana waxaa dhacda inaad culays ka dareento maskaxda, Inaad is weydiiso su’aalo kale sida qofkii falka geystay sida uu ahaa markuu falkan geysanayey?
Sida yaaba yaab kale uu kuugu sii dhiibaayo ayaad marka dambe arkaysaa adiga oo la qabsaday inaad aragto dhacdooyin dadka caadiga ah marka loo sheego ay naxayaan, kuwaas oo aanad adigu ku qaabileyn dareen naxdin xoogan leh.! aragtida iyo maqalka badan ee dhacdooyinka foosha xun ama xanuunka badan waxay kaa dhigayaan inaad noqoto qof aan si dhib yar u nixin, ama u yaabin.! . 5 sanno oo aad qaali u ahayd ayaan la qaatay Bahdii Samo-talis. kadib waxaan bilaabay inaan diyaariyo daraasad kooban oo aan ku lafa gurayey kufsiga iyo sababaha keenay inuu bato taas oo aan markii dambena ka qorey maqaal kuna daabacay saxaafadda bishii July 2011. Sannadkii 2012 ayaan ka shaqo galay SOYDA oo ah urur ka shaqeeya xuquuqal Iinsaanka aniga oo ka noqday sarkaal ka masuul ah mashruuc la xidhiidha xaquuqda caruurta .hawshaas oo aan ka shaqeynayey 19 ka mida dugsiyada hoose dhexe ee dawaliga ah, kuwaas oo dhamaantoodku yaalay magaaladda Hargeysa. Hawshaas intaan hayey waxaan la soo shaqeeyey maamulayaasha iyo macalimiinta dugsiyadaasi, waxaan ku faraxsanahay inaan waayo aragnimo iyo aqoon dheeraad ah ka helay shaqadaasi. muddo kadib waxaan u wareegay hay’adda DRC (Danish Refugee Council) oo aan ka ahaa la taliye sharci . wakhtigaas waxaa xusid mudan inaan la shaqeeyay guddiyadda meelaha ay degan yihiin dadka danyarta ah sida Statehouse, Daami, Maxamed Mooge, Sheekh Nuur , Ayaxa, iyo Axmed Dhagax. Waxyaalaha aan ka xasuusto waxaa ka mid ahaa dumarka oo ay dhib ka haysatay dhinaca sharciyadda iyaga oo aan aqoon u lahayn sida ay u tagi lahaayeen goobaha sharci , iyo habka ay u furan lahaayeen dacwadaha ku saabsan xudgudubyada lasoo gudboonaadda. Shaqaddan lafteedu waxba kaga may duwanyeyn tii aan ka hayay Samo-talis waayo waxaan la kulmayey dad loo geystay tacadiyo kale duwan, dumar , caruur wiilal iyo gabdho ba leh.Muddo sanad ah ayaan la shaqeynaayay hay’adaasi DRC.
Bilowgii sannadkan ayaan shaqo ka helay Hay’ada waddaniga ah ee CCBRS (Comparahensive Community Based Rehabilitation In Somaliland). Waxana aan ka noqday isuduwaha mashruuc balaadhan oo la xidhiidha gabood falladda jinsiga , mashruucan waxa hawshiisu gaadhsiisnayd ilaa 6 gobol oo dalka ka mid ah. Waxaan muddo sannad ah wadday hawshaas, iyadda oo aan si la mid ah shaqooyinkii hore la kulmay dhacdooyin la yaab leh oo la xidhiidha xadgudubyadda xuquuqda bini’aadamka. Waxa aanu dadkaasi dhibanayaasha ah ee tacadiyadda loo gaystay ka gacansiinaynay inay helaan gargaarka caafimaadka ee ay u baahan yihiin, iyo kaalmo sharci sida haddii ay tahay in loo qabto qareen u dooda si ay u helaan wixii xuquuq ah ee ka maqan.
Shaqadda xuquuqda insaanku maaha shaqo wakhti leh, ee waa hawl la mid ah sida kuwa adeegayaasha ama kalkaaliyayaasha caafimaadka ay qabtaan oo kale, waa hawl wakhti walba uu qof dhibane ahi kula soo xidhiidhi karo, wax cudur daar ahna ma haysatid oo aan ahayn inaad siiso kaalmada iyo taageerada uu kaaga baahan yahay. Marka aad dib u eego 2004 iyo wakhtiyaddi ka dambeeyay xadgudubyadda ka dhanka ah xuquuqda aadamahu wey kala duwanaayeen inkastoonay wax weyn kaga duwaneyn kuwa imika dhaca, laakin wakhtigaas waxaa badnaa gudniinka fircooniga, oo imika dhicistiisu ka yar tahay heerkuu wakhtigaas joogay, kadib markii la sameeyay wacyigalin fara badan iyo ururo badan oo ku hawlanaa. Iyaddoo muddooyinkii dambena la sameeyay komishanka la dagaalanka gudniinka fircooniga. Marka la eego tacadiyadda kale sida kufsiga wali waxaad moodaa inuu kasii badanaayo heerkuu ahaa wakhtigaas. Tacaddiyadda wakhti xaadirkan ka badan muddooyinkaas hore waxaa ka mid ah gacan ka hadalka qoyska dhexdiisa; kaas oo kusoo badanaya qoysaskeena, iyaddoo sababo dhaqaale xumo iyo musuuliyadda daro ay keeni karaan. Wakhtigaan hawshan bilaabay ilaa imika waxyaalaha aan is badalin waxaa ka mid ah sharciyadda loo adeegsado tacaddiyadda xuquuqda aadamaha , sida kufsiga oo maanta ilaa wakhtigaas lagu qaado 2 sharci oo kale ah xeer-dhaqameedka iyo sharciga kale ee laga dhexlay dawladdiihii hore ee Somaliya. Kiisaska ugu badan waxaa lagu qaadaa xeer-dhaqameedka kaas oo isaga dhinaca saaraya qofka fal dambiyeedka geystay waayo waxa laga qaadaayaa magdhow halkii ciqaabta uu mutay la dareen siin lahaa xabsi na loogu xukumi lahaa. Muddodaas 10 sanno ah waxna waa isbadaleen waxna isma badalin, waxaa isbadal waa ka mid ah in dadku wakhti xaadirkan aqoon u yeesheen goobaha ay ka heli karaan adeegyo khuseeya baahidooda, waxaa kale oo iyana mudan in la xuso in dadku ku dhiiradaan inay soo gudbiyaan tacaddiyadda loo geysto halka muddooyinkii hore dadku aanay aqoon u lahayn siday u maareyn lahaayeen dhibka ku dhacay, iyo halka ay u mari lahaayeen caddaaladda.
Waxaa sharaf ii ah inaan muddo 10 sanno ah ku hawlanaa inaan caawiyo dad dhibanayaal ah, waxa kale oo aan ku farax sanahay inaan mudadaasi ahaa u doode xuquuqda bini aadamka ah, tiroday doonaan ha ahaatee waxaa muhiim ii ahayd inaan u helo goob ama cid ka caawisa baahidoodii ay qabeen, ama sharci ha noqoto ama caafimad ha noqotee. Waxaa sidoo kale sharaf ii ah inaan lasoo shaqeeyo hay’addo waddani ah iyo kuwo caalami ah oo arrimahan ku hawlanaa, iyo dad kale duwan sida askar, qareeno, adeegayaaal caafimaad, difaacayaal xuquqqda aadamaha ka shaqeeya, baadhayaal tacadiyadda oo ku kala sugan goboladda dalka oo dhan. 10 sanno oo aan ku jirey hawshan waxaan u soo taagnaa dhacdooyin kale duwan oo qaar kamid ah aan ilaa imika xasuusto siday u dhib badnaayeen.
